Podatność – rozumiana jest jako błąd, słabość lub niedoskonałość zarówno w kontekście systemu lub jednostki; Występowanie podatności powoduje brak odporności na jakieś zagrożenie lub oddziaływania wynikające z otoczenia/środowiska; Badania nad nimi rozwijane są głównie w obszarze wojskowości, jednak poza aspektami militarnymi obejmują także i np. społeczne; W kontekście psychologicznym i kognitywnym będą to oparte na błędnych lub fałszywych przesłankach przekonania, błędy poznawcze lub inne schematy myślowe wynikające lub mogące powodować problemy z przyjmowaniem, interpretacją czy analizą informacji (w tym problemy natury psychologicznej); W sposób oczywisty więc znajduje to przełożenie na kwestie bezpieczeństwa informacyjnego; W tym kontekście podatnością są nasze poglądy i wartości; To właśnie one są najczęstszym obiektem działań informacyjnych i psychologicznych związanych z manipulacją informacją; Skuteczność takich działań możliwa jest dzięki występowaniu innych braków, zwłaszcza w kontekście wiedzy, umiejętności czy kompetencji oraz świadomości odbiorców informacji odnośnie zagrożeń informacyjnych, w tym ich skali i złożonej natury.
Higiena informacyjna – powinna być rozumiana jako proces świadomego wyboru i korzystania ze źródeł, łącznie z umiejętnością i kompetencją oceny ich wiarygodności; To także zdolność krytycznego myślenia nie tylko wobec kwestii, do których ma się krytyczny stosunek; Na to ostatnie składać się może czerpanie wiedzy o świecie z szerokiego spektrum źródeł (nie tylko tych, które bardziej odpowiadają odbiorcy pod kątem ideologiczno-światopoglądowym), a zarazem ostrożne podchodzenie do tzw. mediów niszowych lub quasi-mediów (tj. portali symulujących pracę agencji informacyjnych), zwłaszcza tych wyprofilowanych politycznie lub ideologicznie; Kolejne elementy, składające się na dobre nawyki w tym obszarze, to m.in.:
– weryfikowanie tzw. „sensacyjnych informacji” w co najmniej trzech (optymalnie pięciu) większych agencjach prasowych czy dużych mediach (a o ile jest taka możliwość także i w źródłach zagranicznych),
– unikanie udostępniania i/lub podawania dalej w mediach społecznościowych niezweryfikowanych informacji lub takich, co do których można mieć zastrzeżenia lub wątpliwości,
– ostrożne podchodzenie do informacji pochodzących ze źródeł, które nie mają podstawowych informacji na swój temat, jak np. kto jest właścicielem, gdzie jest zarejestrowany dany portal czy brak informacji na temat redakcji i/lub podpisanych autorów,
– w miarę możliwości podnoszenie swojej wiedzy i kompetencji w obszarze zagrożeń informacyjnych i tematów z nimi związanych, jak psychologia, socjologia czy cyberbezpieczeństwo.
Higiena pracy z informacją wiąże się z pojęciem edukacji medialnej, która kształtuje wiedzę, nawyki i umiejętności do pełnowartościowego partycypowania we współczesnej rzeczywistości medialnej. Poza tym mamy jeszcze edukację cyfrową, która uczy korzystania z nowych technologii. Oba komponenty są ściśle ze sobą powiązane.
Błędy poznawcze – są kategorią błędu myślenia, określaną też jako defekt rozumowania występujący podczas procesów przetwarzania i interpretacji informacji, który ostatecznie wpływa na postrzeganie świata, sądy, podejmowane decyzje, a nawet na wspomnienia i retrospektywne postrzeganie własnych doświadczeń z przeszłości; Po raz pierwszy termin pojawił się w 1974 r. i użyty został przez A. Tversky’ego oraz D. Kahnemana w ich artykule pt. „Osądy w warunkach niepewności: heurystyki i błędy poznawcze” (ang. „Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases”); Powiązany z naturalnymi predyspozycjami mózgu do automatyzacji odpowiedzi czy reakcji bez angażowania świadomości; W ocenie Kahnemana szybkie i intuicyjne reakcje wymagają właśnie skrótów myślowych, określanych w psychologii terminem heurystyk; Te ostatnie to uproszczone metody/reguły wnioskowania, działanie bardziej intuicyjne w obszarze poznania; Są do pewnego stopnia skuteczne przede wszystkim w regularnie doświadczanych sytuacjach, natomiast zawodzą w tych nowych, odbiegających od znanych schematów; Mają one za zadanie upraszczać funkcjonowanie człowieka w złożonym środowisku poznawczym i są one dominujące nad dłuższymi procesami celowego i logicznego myślenia; Jest tak dlatego, że mózg nie jest w stanie poświęcać całości swojej uwagi na wiele różnych procesów jednocześnie, dokonuje więc: a) uproszczonych schematów analizy i przetwarzania danych, b) priorytetyzacji bodźców/faktów; Oba te procesy nie są obiektywne i wynikać będą z szeregu uwarunkowań, w tym doświadczeń życiowych; Poza naturalnymi procesami, wpływ na ich rozwój i dynamikę mogą mieć również czynniki wewnętrzne (motywacje, emocje, intelekt) oraz zewnętrzne (środowisko, społeczeństwo, grupa); Poza pozytywnymi właściwościami, które mają one do odgrywania dla człowieka, mają one wiele negatywnych stron; Błędy poznawcze mogą prowadzić do budowy i/lub wzmacniania stereotypów; Jednoczesne stosowanie wielu błędów poznawczych powoduje na przykład zaufanie do teorii spiskowych.
Ocenia się, że nie da się całkowicie wyeliminować błędów poznawczych, natomiast można stać się lepszym w ich rozpoznawaniu i redukcji ich skutków; Podstawą będzie tutaj wiedza na ich temat oraz samoświadomość, jak chociażby w kontekście elementów wpływających lub mogących wpływać na nasze rozumowanie czy decyzje. Kolejnym krokiem jest spowalnianie swoich procesów myślowych (korzystanie z większej liczby źródeł, dłuższa analiza, weryfikacja danych) w sytuacjach, których jest ryzyko szybkiego kierowania się uproszczonymi schematami myślowymi; Istotne pozostawać będzie nasze otoczenie, w tym autorytety, z których np. ocen czy opinii regularnie korzystamy; Ostatecznie kluczowe będzie pozostawanie obiektywnym, w tym identyfikowanie własnych uprzedzeń, stereotypów oraz innych czynników zakłócających nasze postrzeganie faktów, wydarzeń czy osób oraz praktyczne podważanie lub testowanie swojego wcześniejszego sposoby myślenia lub analizy.
Według różnych szacunków występuje do ok. 200 błędów poznawczych i heurystyk. Z punktu widzenia bezpieczeństwa informacyjnego warto wspomnieć m.in. o następujących przykładach:
– Błąd plamki ślepej (ang. Blind Spot Bias) – postrzeganie samych siebie, jako osoby niepodatne na błędy poznawcze, ale dostrzeganie ich u innych (innymi słowy nikt nie ma zwyczaju uważać siebie za osobę uprzedzoną czy nieobiektywną),
– Efekt trzeciej osoby (ang. Third-Person Effect) – przekonanie, że duże media mają większy wpływ na innych niż na nas samych (innymi słowy jest to klucz do zrozumienia skuteczności propagandy – wiele osób jest przekonanych, że nie są na nią podatni),
– Błąd/efekt autorytetu (ang. Authority Bias) – tendencja do atrybucji większej dokładności czy słuszności opiniom jednostek postrzeganych jako autorytet, a przez to i większego wpływania przez nich na nas samych (często widać to w kontekście zachowań niektórych polityków i ich wyborców),
– Błąd konfirmacji / efekt potwierdzenia (ang. Confirmation Bias) – tendencja do poszukiwania lub interpretacji informacji w taki sposób, który potwierdza już posiadane poglądy (wyjaśnia to, dlaczego tak chętnie czyta się tylko określone media oraz dlaczego same media coraz bardziej profilują się ideologicznie),
– Efekt podczepienia (ang. Bandwagon Effect) – tendencja do wierzenia w rzeczy, w które wierzy wiele innych osób (jest to jedna z przyczyn, dlaczego wierzy się w fałszywe, niekompletne lub zmanipulowane informacje podawane w mediach społecznościowych, jeśli zrobi to wiele innych osób),
– Efekt misinformacji (ang. Misinformation Effect) – tendencja do zakłócania pierwotnego wspomnienia danej sytuacji czy wydarzenia poprzez nowe informacje, otrzymane już po nim (innymi słowy opinia innych o wydarzeniu może wpłynąć na tę własną, co powoduje, że nawet naoczni świadkowie wydarzeń mogą się mylić w swoich zeznaniach),
– Błąd uwagi (ang. Attentional Bias) – tendencja do poświęcania uwagi pewnym aspektom przy jednoczesnym ignorowaniu innych, co wykształciło się w drodze ewolucji – konieczność ciągłego myślenia o zagrożeniu, a w obecnych realiach utrudnia obiektywną analizę (innymi słowy jeżeli skupiamy swoją uwagę głównie na jednym aspekcie, jak np. jednym poglądzie, cesze czy czynniku, to zignorujemy znacznie szerszy kontekst danej sytuacji; docelowo może mieć to wpływ nawet na wspomnienia, poprzez eliminację szeregu komponentów uznanych za nieistotne),
– Efekt trwałego wpływu (ang. Continued Influence Effect) – tendencja do wierzenia we wcześniej poznaną nieprawdziwą informację nawet po tym, jak została ona skorygowana (innymi słowy nieprawdziwa informacja może wciąż wpływać na wnioskowanie, nawet po tym, jak została ona zdementowana),
– Efekt wrogich mediów (ang. Hostile Media Effect) – tendencja do postrzegania sposobu informowania przez dane media jako uprzedzonego do własnych poglądów lub osobistego stosunku do danego tematu (uzasadnia to popularność niszowych mediów czy quasi-mediów, piszących wyłącznie z perspektywy ideologicznej),
– Kaskada dostępności (ang. Availability Cascade) – proces wynikający z heurystyki dostępności, polegający na tym, że zbiorcze przekonania stają się coraz bardziej wiarygodne poprzez rosnące ich powtarzanie w debacie publicznej (tłumaczy to popularność teorii spiskowych, radykalnych narracji czy fałszywych informacji),
– Heurystyka zakotwiczenia i dostosowania (ang. Anchoring and Adjustment Heuristic) – tendencja do zbyt mocnego polegania na pierwszej informacji, którą się otrzymuje lub tej, która jest najłatwiej dostępna albo zasugerowana przez innych, a dostosowanie to jej modyfikacja przez pryzmat indywidualnej wiedzy lub jej kontekst (powszechnie stosowanym przykładem w psychologii jest cena wywoławcza samochodu i przez jej pryzmat ocena auta przez osobę znającą się na motoryzacji i nie posiadającą wiedzy w temacie; analogicznie może być z kwestiami politycznymi lub światopoglądowymi),
– Heurystyka dostępności (ang. Availability Heuristic) – tendencja do przypisywania większego znaczenia informacji, która jest świeższa/pojawia się szybciej w umyśle lub charakteryzuje się silnym ładunkiem emocjonalnym, a zarazem przecenianie prawdopodobieństwa wydarzenia się tego ponownie w przyszłości (przy braku dostępnych danych lub w sposób uproszczony można przenosić ostatnie lub emocjonalne wydarzenie na daną grupę społeczną lub uznawać coś dramatycznego za bardziej realne niż jest to w rzeczywistości, jak zamach terrorystyczny).
Wnioski
Zagrożenia informacyjne wynikają nie tylko z zaawansowanych działań psychologicznych czy socjotechnicznych prowadzonych przez różne podmioty. Myślenie każdego człowieka obarczone jest systemowymi błędami przetwarzania czy interpretacji informacji. Jest to kolejny element ukazujący interdyscyplinarność zagadnień związanych z bezpieczeństwem informacyjnym, których nie da się odseparować od chociażby psychologii. Zdaje się on również potwierdzać fakt, dlaczego rola projektów edukacyjnych, fact-checkingowych oraz demaskujących fałszywe treści będzie mieć ograniczoną skuteczność bez komponentu interdyscyplinarnego podejścia do pracy z zagrożeniami informacyjnymi.
Ludzka percepcja, ocena sytuacji, myślenie, wnioskowanie, a nawet pamięć i wspomnienia zakotwiczone są w podświadomych i zautomatyzowanych procesach będących domeną kognitywistyki, psychologii, neurobiologii, lingwistyki, ale i filozofii. Wpływają one na sposób przyjmowania i analizowania informacji, a więc na ich interpretację, a docelowo na postrzeganie i ocenę rzeczywistości, faktów czy zdarzeń. Te natomiast mają swoje przełożenie na konkretne decyzje, jak o sympatiach czy zaangażowaniu politycznym czy te ideologiczno-światopoglądowe.
Postępujący rozwój technologiczny i rosnący dostęp do internetu nie idą w parze z rozwojem nawyków i umiejętności korzystania z informacji przez użytkowników. Nie ma grupy zawodowej czy społecznej, która byłaby odporna na zagrożenia informacyjne, wręcz przeciwnie. Jak pokazują prace i badania z obszaru psychologii, bardzo łatwo można wpaść w pułapkę własnych przekonań, w tym i o własnej odporności na oddziaływania informacyjne lub psychologiczne. Pokazuje to przykład dziennikarzy, którym wielokrotnie zdarzały się sytuacje, kiedy nawet doświadczeni pracownicy mediów z wieloletnim stażem udostępniali fałszywe informacje lub wprost dezinformację, nawet nie będąc tego świadomymi. Analogiczne sytuacje przytrafiały się i w środowiskach eksperckich, działających w różnych dyscyplinach. Z punktu widzenia bezpieczeństwa informacyjnego odbiorcy informacji kluczowe pozostają: rozsądek, ostrożność, świadomość, własne kompetencje i wiedza. Nasze bezpieczeństwo w cyberprzestrzeni, zarówno to w komponencie informacyjnym, jak i w rozumieniu twardego cyberbezpieczeństwa – zależy ostatecznie od każdego użytkownika indywidualnie.
Adam Lelonek
Czytaj także: Leksykon bezpieczeństwa informacyjnego, cz. 1
Czytaj także: Leksykon bezpieczeństwa informacyjnego, cz. 2
